Vermist in Heerlen. Vernietigd, verdwenen of verstopt?

In de Kalender-bijdrage van 31 december verleden jaar vroeg ik me af waar het laatste brok steenkool was gebleven dat op die dag in 1974 in de Oranje Nassau mijn I werd gedolven. Voor de foto was het grote stuk steenkool in een glazen vitrine gelegd. Het zou volgens het bijschrift aan het gemeentebestuur worden overhandigd (wanneer, door wie?) en daarna een plek krijgen in het gemeentemuseum. Ik heb het nooit ergens gezien en ken het alleen van de foto. Hopelijk is het stuk steenkool bewaard gebleven en zal het binnenkort in het Nederlands Mijn Museum te zien zijn. Weet u meer hierover, meld dit alstublieft via info@ouweleem.nl

Die brok is niet het enige stuk Heerlense geschiedenis dat wordt vermist. Tijdens mijn graafwerkzaamheden naar Heerlense ‘Ouwe Leem’ stuit ik regelmatig op dingen ‘die er niet meer zijn’. Dat wil zeggen, ik lees iets en denk dan: ‘Dat heb ik nooit gezien’ of ‘Waar is dat gebleven?’ En dan bedoel ik geen gebouwen, maar kleinere zaken zoals beelden of schilderijen.

In de hoop sommige dingen alsnog op te sporen of in ieder geval duidelijkheid te krijgen over hun lotgevallen zal ik er hier een paar noemen en hun verhaal vertellen. Weet u er meer over, deel uw kennis dan. Ook, of misschien wel juist, als het betreffende voorwerp door iemand is ‘geklauwd’, of netter geformuleerd ‘wederrechtelijk is ontvreemd’.

Hier komt mijn ‘Vermist in Heerlen’-elftal. In willekeurige volgorde:

1. Het hierboven genoemde laatste brok steenkool uit een Nederlandse mijn. Voor het verhaal ga naar: https://www.ouweleem.nl/news/de-laatste-mijn-sluit

Foto: Van dorp tot stad. Fotografische Herinneringen (Heerlen, z.j.) 126.

2. Het ezel-beeld dat de Winkbülle in 1958 cadeau kregen van de Heerlense burgerij. Dit beeld van beton en staal en enkele honderden kilo’s zwaar werd in opdracht van een Jubileumcomité gemaakt door Toon van Kerkhof.

Zaterdag 18 januari 1958 werd het onthuld op de Markt. Nog geen twee weken later was de ezel al ‘ontvoerd’. Net voor het begin van carnaval werd hij met veel bombarie teruggebracht. Omdat de ezel elk jaar opnieuw werd ‘gegijzeld’ besloten de Winkbülle hem een plek binnen te geven. In 1965 stond hij in de hal van de Stadsschouwburg. Daar is hij voor het laatst gezien. Het is niet te hopen dat de Winkbülle hem in de schouwburg hebben achter gelaten. De huidige directeur Bas Schoonderwoerd vertelde mij namelijk dat een van zijn voorgangers het gepresteerd heeft om het hele schouwburgarchief te laten vernietigen. Dat is natuurlijk het werk van een ezel, maar ik denk niet van die van de Winkbülle. Het is eerder te vrezen dat hij ook slachtoffer van de misplaatste dadendrang van deze cultuurbarbaar is geworden.

Foto: Van dorp tot stad. Fotografische Herinneringen (Heerlen, z.j.) 40.

3. Het kruisbeeld tegenover de hoofdingang van de Oranje-Nassau Mijn I. Dit kunstwerk werd gemaakt door de Heerlens kunstenaar Harrie Stump. Het werd op zondag 24 juni 1951 ingezegend door de pater rector van de rectoraatskerk aan de Sittarderweg. Ik heb er geen afbeelding van.

4.

De Engel van de Noord-Braband verzekering op het dak van het pand Nobelstraat/Coriovallumstraat. In april 2020 plaatste Rudi Jansen op zijn Facebookpagina Heerlen Totaal een foto van dit pand en de engel. Matt Lendfers meldde dat de pandeigenaar hem had verteld dat het beeld via een antiquair uit

Wijnandsrade in de Verenigde Staten terecht was gekomen. Er zijn twee antiekhandelaren in Wijnandsrade. Ouwe Leem gaat proberen te achterhalen wat er waar is van dit verhaal. Hopelijk kunnen we zo de ‘Heerlense’ engel opsporen en er achter komen of hij het goed maakt.

Foto: Rudi Jansen - HeerlenTotaal.nl

5. De prachtige, ingekleurde bestektekeningen van de ondergrondse toiletten in de noordwestelijke hoek van de Markt in Heerlen. Begin 1941 werd besloten daar openbare toiletten, twee schuilgreppels en een waterreservoir aan te leggen. Tijdens mijn onderzoek voor het boek 2000 jaar Heerlen. Van dorp tot stad (1998), heb ik die tekeningen zelf gezien. Foto’s maken was er toen nog niet bij en de vanwege hun grootte mochten ze niet onder het kopieerapparaat. Toen ik onlangs tijdens een lockdown-luwte, het betreffende dossier bij Rijckheyt opvroeg, ontbraken de tekeningen. ‘Op basis van de richtlijnen van de archiefwet vernietigd’, werd mij verteld. Ik geloof er nog steeds niets van. Die tekeningen waren daar veel te mooi voor. Waarschijnlijk hangen ze ergens ingelijst in een kamer of op een toilet.

(Bron: De Limburger, 21 februari 1941)

6. De maquette van de promenade/modern Heerlen zoals die in het Limburgs Dagblad van 21 september 1961 te zien was. Wat gebeurt er met maquettes als een project af is? Ze allemaal bewaren vraagt veel ruimte. Bovendien zijn ze erg kwetsbaar. Maar ja, er is veel tijd in gestoken en dit was toch wel een heel epische voorstelling van het nieuwe Heerlen. Je verwacht toch dat er toen iemand was die zich realiseerde dat dit bewaard moest blijven. Is de maquette naar het gemeentelijk museum gegaan? Ik heb er in de jaren zestig/begin zeventig alleen de maquette van het Landsfort gezien. Weinig indrukwekkend. Dit zou andere koek geweest zijn. Is ze er nog?

Foto: Limburgs Dagblad, 21 september 1961

7. Een exemplaar van de Witzige Winkbuul, volgens een krantenbericht in Het Limburgs Dagblad van 29 december 1969 is dit een in 1898 in Heerlen uitgegeven carnavalskrant. Helaas ook hiervan geen afbeelding.

8. De grote stadssleutel die de Stedemaagd tussen 1954 en 1965 ieder jaar vlak voor carnaval aan de prins van de Winkbülle overhandigde, als teken van de symbolische overdracht van de macht tijdens de carnavalsdagen. Vrijwel elk jaar stond er een foto van deze gebeurtenis in de krant, maar steeds weer lukte het de fotograaf van dienst om de sleutel nauwelijks in beeld te krijgen. Daarom hier een afbeelding van Opper-Winkbüll Wiel Knipa met de sleutel. De sleutel was rond carnaval te bewonderen in de etalage van boekhandel Winants. Eigenlijk zou burgemeester Wever hem moeten hebben, of in ieder geval weten waar hij zich bevindt. Hopelijk kan hij mij geruststellen.

Foto: Limburgs Dagblad, 11 februari 1954

Bron: Limburgs Dagblad, 27 december 1952

9. De vijftien door de gemeente volgens bijgaand artikel uit december 1952 aangekochte schilderijen. Ik heb bij *Schunck gevraagd of deze schilderijen in de gemeentelijke collectie zitten. Niet dus. Ze waren bedoeld om in ‘openbare gemeentelijke gebouwen te hangen’. Hopelijk doen ze dat nog steeds. Ik zou heel graag weten waar en ze nog veel liever eens zien. Ze zijn tenslotte deels met belastinggeld van onze ouders gefinancierd.

10. Het Maria(?)beeld dat in het midden van de oprit van het oude Sint Jozefziekenhuis stond. Ik ken het alleen van foto’s en weet niet of er nog een bepaald verhaal achter zat. Wat is er met het beeld gebeurd toen het oude ziekenhuis werd gesloopt? Verplaatst, verkocht, verpulverd?

11. Dat laatste is bijna zeker gebeurd met de ‘Romeinse’ muurschildering in Het Kegelpaleis. Maar ik blijf hopen op een wonder. Wie verricht dat voor Heerlen? Zo niet dan is het, zoals ik al schreef in https://www.ouweleem.nl/waar/17-januari-2022 te hopen dat er nog iemand foto’s van heeft. In ieder geval een betere dan deze, en in kleur.

Bron: Limburgs Dagblad, 25 juni 1977

En wat zou een elftal zijn zonder reserves. De eerste is een bijna zekerheidje, de laatste waarschijnlijk een hopeloos geval. Maar oordeelt u zelf:

12. De vier hoekornamenten van de oude stationstoren. Het positieve nieuws is dat we van één van die ornamenten zeker weten waar het is. De hagedis (zie afbeelding) staat namelijk in de personeelskantine van de Nederlandse Spoorwegen, rayon Heerlen. De andere drie lagen tot voor kort in een NS-opslag in Born. Maar of ze daar nog steeds zijn? Door de tussenkomst van een oplettende en cultuur historisch minnende Heerlenaar en voormalig NS-medewerker werden de vier aangeboden aan het Mijnmuseum. De conservator vond het een geweldig idee, maar het bestuur oordeelde dat deze voorwerpen niets met het mijnverleden te maken hadden. Ik ben benieuwd op basis van welke deskundigheid ze dit hebben beslist. Als historicus zou ik ze geadviseerd hebben de beelden te verwerven. Niet alleen omdat er zonder spoorweg helemaal geen mijnen waren geweest (en de beelden dus wel degelijk iets met het mijnverleden te maken hebben), maar vooral ook vanwege de symboliek van de beelden. Mensen doen namelijk zelden zo maar iets. Zo was het ook met de beelden aan de toren. Ze straalden een boodschap uit. De uil stond voor de wijsheid die het gemeentebestuur van Heerlen had om voor het spoor te blijven lobbyen en er een flinke som geld veel geld voor over te hebben. De adelaar verbeeldde de getoonde moed en kracht. De hagedis was het symbool van het licht dat het spoor in Heerlen en de omliggende regio bracht. De haan tenslotte stond voor de economische vruchtbaarheid en voorspoed die het spoor zou brengen. Afwijzen van de beelden was een gemist kans voor het Mijnmuseum en voor Heerlen.

Maar het bleef niet bij die ene gemiste kans. De beelden-mediator benaderde Michel Huisman met het idee ze in het Maankwartier te verwerken. Een prachtig idee, vond ook de ‘wonder-architect’ van Heerlen. Het zou worden uitgevoerd. De mediator deed alle moeite één van de 250 kilogram wegende beelden (de hagedis) ter bezichtiging in huis te krijgen … en toen … radiostilte. Niets meer gehoord van Michel Huisman en andere Maankwartierbouwers. Ondanks de honderden steunbetuigingen die de mediator op zijn Facebookpagina van Heerlenaren en anderen kreeg was de conclusie dat de salamander weer terugging naar de kantine van de NS.

Voor het Maankwartier is het te laat, maar Gemeente Heerlen en Nederlands Mijnmuseum: het kan nog! Grijp jullie kans. Vraag ernaar! Misschien wil de NS ze jullie wel cadeau doen bij de opening van het nieuwe museum. Uniek Heerlens cultuur historisch erfgoed gaat anders verloren in een bedrijfskantine, een loods of misschien wel in een tuin.

Foto's: Rob Heuperman

13. De haast onmogelijke: de eerste ‘hangende politieagent’ ofwel het eerste verkeerslicht in Heerlen. Het heeft gehangen boven het toen gevaarlijkste kruispunt van de stad, namelijk dat van Geerstraat, Valkenburgerweg, Kruisstraat en Geleenstraat. Ik noem hem voor de zekerheid toch maar even. Wie weet ligt hij nog ergens in een loods. Dat hoor je wel vaker. Helaas ook hier geen afbeelding

Heeft u ook min of meer iconische dingen uit de Heerlense geschiedenis die in de openbare ruimte stonden, maar die u nu mist? Laat het Ouwe Leem weten. Dan verkennen we of een onderzoek nodig en mogelijk is.

En heeft u enige kennis die kan leiden tot het terugvinden van de hierboven genoemde zaken of kent u iemand die deze kennis heeft, meld dit dan bij info@ouweleem.nl

Wij danken u namens alle Heerlenaren die hun ‘ouwe leem’ waarderen.