Het is boekenweek. Sinds 1932 wordt dit ‘feest van het lezen (en het schrijven)’ gehouden. Kopers van boeken krijgen bij de besteding van een bepaald bedrag een speciaal voor die week door een bekend auteur geschreven cadeau, het boekenweekgeschenk.
Hopelijk gaan er de komende week veel van deze cadeau’s over de toonbanken van de Heerlense boekhandels. In onze gemeente is het percentage laaggeletterden echter hoger dan het landelijk gemiddelde van 18%. Dat betekent dat 1 op de 5 volwassen inwoners moeite heeft met begrijpend lezen en/of rekenen (dat is de omschrijving van laaggeletterdheid). De meerderheid is overigens autochtoon, dat wil zeggen mensen wiens families al langer in Nederland wonen, en niet zoals misschien te verwachten was Nederlanders die pas sinds twee of drie generaties hier zijn.
Of de laaggeletterdheid is toegenomen ten opzichte van de tijd van voor de mijnsluiting is niet zeker. Wel was er toen in Heerlen veel meer een leescultuur. In de binnenstad waren er tal van boekhandels en ook het bibliotheekbezoek was goed. Op de Akerstraat, grenzend aan het Emmaplein (nu Pancratiusplein) lag de oudste boekenzaak van de stad, die van J. Alberts. Verderop in de Akerstraat, op nummer 66, lag kantoorboekhandel Rutten en aan het Emmaplein had Penners eenzelfde onderneming. Na de oorlog opende Gustav Alberts een boekenwinkel in de Dr. Poelsstraat, waar ook sinds 1954 Vroom & Dreesmann een filiaal had, waar boeken werden verkocht. Later was de boekenafdeling van dit warenhuis op de bovenste etage van het pand aan de Promenade. Er was een kiosk op het station, met een grote keuze aan tijdschriften en stripboeken. De twee bekendste Heerlense en grootste boekenzaken waren de Limburgse Boek en Kunsthandel van de familie Soons op de hoek van de Saroleastraat en Dautzenbergstraat, en boekhandel Winants, in de Geleenstraat 31 en later in diezelfde straat op de hoek met de Raadhuisstraat.
Een hbs-er in de boekhandel
Vlak voor de Tweede Wereldoorlog begon de negentienjarige Chrétien Hubert Winants een boekenhandeltje vanaf de zolder van een tante. Hij was een fervent lezer en bedacht dat hij met zijn de ‘liefde voor de letteren’ misschien wel twee vliegen in een klap kon slaan: lezen en een inkomen krijgen. Winants was toen nog leerling op de hbs van het Bernardinuscollege. Hij kocht de boeken in Amsterdam en verkocht ze in Heerlen aan bibliotheken en boekhandelaren. Ook nam hij bestellingen aan en bezorgde de boeken met de fiets aan huis. Waarschijnlijk vormden zijn docenten op het Bernardinuscollege een deel van de klandizie.
Chrétien was noodgedwongen al vroeg ‘volwassen’ geworden. Amper tien jaar oud waren zijn beide ouders al overleden en werd de zeven kinderen van het Eygelshovense gezin Winants op verschillende plekken ondergebracht. Chrétien, de oudste, werd met vier broertjes en zusje door een oom in Heerlen onder de hoede genomen.
In het tweede oorlogsjaar slaagde Chrétien voor zijn hbs-A diploma. De verkoop van boeken stond vermoedelijk op een laag pitje. Veel Nederlandse schrijvers waren geen lid van de Kultuurkamer, een nationaalsocialistische (controle) organisatie. Het gevolg was dat zij niet mochten publiceren. Ook was er papierschaarste en werden er niet veel nieuwe boeken gemaakt.
Boekenwinkel en uitgeverij
Direct na de bevrijding kwam Krit in actie. Met de eerste etage van de Oliemolen, waar zijn broer Wiel een meelhandel had, als tussenstation, ging hij in maart 1945 met zijn handeltje naar de Geleenstraat 18-20. Daar huurde hij in de winkel van de heer Boekema de achterzaal. Hij had nu een heuse verkoopruimte, midden in het centrum. Hij ging echter niet alleen boeken verkopen, maar ze zelf ook uitgeven. Hij merkte dat er behoefte is aan de verhalen over de oorlog. Zijn eerste uitgave was Kerstkrans, een verzenboek van de Maastrichtenaar Loe Maas (pseudoniem van Leo Snackers). Het was de tweede druk van een werk dat al tijdens de Duitse bezetting illegaal verscheen. Vlak daarna volgde een bundeling van een aantal overdrukken uit het verzetsblad De Patriot. Nieuw werk was een getuigenverslag van iemand die de nazi-kampen overleefde, Neuengamme, van Albrecht van de Poel. Chrétien Winants was de eerste uitgever in Nederland van een boek in dit genre, dat in de eerste jaren na de oorlog zeer populair was. Twee jaar later zou hij ook ‘Menschen aan flarden’ van Frits Dohmen uitgeven.
Chrétien wist dat hij met zijn boekhandel een bestaan kon opbouwen en een gezin kon onderhouden. Op 27 januari 1945 trouwde hij dan ook met zijn lief, Wilhelmina (Mien) Rutten. Terwijl Chrétien de zaak langzaam uitbouwde, zorgde Mien voor de vijf kinderen waarmee het echtpaar werd gezegend. In 1948 stopte Boekema met zijn winkel. Winants moest op zoek naar een andere plek. Die vond hij even verderop in de straat, Geleenstraat 31. Van 29 augustus 1948 tot de sluiting in 2010 zou de zaak hier blijven. Maar niet steeds in hetzelfde pand. In 1953 maakte het oude winkelpand plaats voor nieuwbouw. Aan de opgaande weg langs het raadhuis werd een nieuwe winkelstraat aangelegd, de Raadhuisstraat. Frits Peutz ontwierp een woon-winkelcomplex met zeven winkels en 27 appartementen. Winants’ zaak, tijdelijk verhuisd naar een pand in de Honigmannstraat tegenover het postkantoor, kwam terug op vrijwel dezelfde plek, alleen in een nieuwe, moderne jas.
Vanaf het begin was de boekhandel van Winants veel meer dan een plek waar je boeken kon kopen. Krit Winants maakte er een klein cultureel centrum van waar tentoonstellingen over grafische kunst, van (schilder)werken van jonge Limburgse kunstenaars en literaire avonden werden georganiseerd. Ook had het kantoor van de plaatselijke Vereniging voor Vreemdelingen Verkeer er een hoekje.
Ondertussen was de uitgeverij flink gegroeid. In 1948 gaf Winants voor de gemeente het boek Raadhuis. Hart van de stad. uit, over de bouw van het nieuwe raadhuis. De oplage bedroeg 48.000 stuks, een voor elk Heerlens huishouden. Het waren vooral boeken met een Limburgse en/of katholieke connectie en ‘lokale’ werken met een kleine oplage die in het fonds van Krit Winants pasten. Veel dichtbundels, maar ook romans, gedenkboeken, non-fictie en zelfs proefschriften.
Omstreeks 1950 was Winants naam in de uitgeverswereld gevestigd. Hij was de Nederlandse uitgever van het complete oeuvre van de Vlaamse grootheid Stijn Streuvels. Het Limburgs Dagblad berichtte: ‘(…) dat Uitgeverij Winants thans reeds zo groot is, dat zelfs de grootste schrijvers hun werk in dit fonds willen brengen; het fonds krijgt langzaam maar zeker allure.’ Dat belette Winants niet aandacht en oog te blijven houden voor de kleine werkjes. In 1953 gaf hij een verhalenbundeltje uit van Wiel Stienstra, een ambassadeur van het Limburgs dialect en dat jaar ook stadsprins van Heerlen, die ten gevolge van de watersnoodramp met carnaval ‘werkloos’ was geweest en het boekje ‘Mie Limburg’ had geschreven.
Suriname, scholen en stadscultuur
Winants was ook steeds op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Eind jaren vijftig werd hij actie in de verkoop van encyclopedieên. De Heerlense zaak zat in de top vijf van Nederlandse bedrijven als het om de verkoop van deze verzamelwerken ging. Het bedrijf kreeg zelfs een vestiging in Paramaribo, Suriname. Winants leverde namelijk de encyclopedieën aan de overzeese gebiedsdelen. Winants opende een boekenzaak Winants In de toenmalige Gravenstraat (nu Henk Aaronstraat) een winkel. Mevrouw Kambel, echtgenote van een Surinaamse advocaat, was filiaalhoudster. Toen Desi Bouterse in 1980 aan de macht kwam, werd de zaak aan mevrouw Kambel verkocht. Op de eilanden leverde Winants de encyclopedieën aan een andere boekhandel.
De sluiting van de mijnen was voor Winants dan ook geen breuk in het bestaan van de onderneming. De jaren zeventig boden zelfs nieuwe kansen zoals de verkoop van schoolboeken. Winants leverde aanvankelijk aan de technische opleidingen in Heerlen en de Volksuniversiteit. Midden jaren tachtig, toen zoon Wim de zaak had overgenomen, lag de focus op het algemeen vormend onderwijs zoals het Bernardinuscollege, het Eijkhagencollege (Landgraaf) en College Rolduc (Kerkrade) en uiteindelijk alle scholen van de Stichting Voortgezet Onderwijs Parkstad Limburg (SVOPL). Eind jaren negentig besloten de uitgevers van schoolboeken niet langer met 500 boekwinkels te werken. Om de markt te bedienen kwamen er 3 landelijke distributeurs. Daarmee viel de schoolboekenhandel voor Winants weg.
Chrétien Winants was naast de uitgeverij en de boekenzaak steeds bezig om het culturele leven in Heerlen te verrijken. Hij initieerde literaire bijeenkomsten in de winkel. In de jaren vijftig was hij even lid van de carnavalsvereniging de Winkbülle, maar zelfs toen hij zijn narrenkap aan de wilgen hing, bleef hij voor ze actief. De voorverkoop van kaarten voor de carnavalsrevue gebeurde in de winkel en Krit was jurylid voor de ‘einzelgängers’ in de optocht. Winants was betrokken bij de Dramatische Kunstkring, zat in het bestuur van de VVV en was medeoprichter van de ‘Orde van den Prince’, een organisatie die de Nederlandse cultuur actief uitdraagt, in de geest van Willem van Oranje, in vriendschap en tolerantie.
De volgende generatie
Midden jaren tachtig gaf Chrétien de stok van de zaak helemaal over aan zoon Wim, die al enige tijd zijn steun en toeverlaat was. Hij leidde het bedrijf succesvol door een aantal stormen, totdat in 2010 de averij te groot werd. Met veel pijn werd het sein ‘verlaat het schip’ gegeven. Een andere keer meer over dit deel van de geschiedenis van een icoon in het Heerlense winkelcentrum en in de Nederlandse boeken- en uitgeverswereld.
Marcel J. M. Put
Bronnen:
De Zuid-Limburger, 6 januari 1945, 2.
Limburgs Dagblad, 29 maart 1945, 4.
Advertentieblad voor Limburg, 28 juli 1945, 1.
Limburgs Dagblad, 7 september 1945, 1.
Gazet van Limburg, 21 december 1945, 2.
Limburgs Dagblad, 20 juli 1946, 2e blad, 5.
Limburgs Dagblad, 21 februari 1948, 7.
Limburgs Dagblad, 28 april 1948, 5.
Gazet van Limburg, 26 augustus 1948, 2.
Limburgs Dagblad, 20 mei 1949, 8.
Gazet van Limburg, 17 november, 1949.
Limburgs Dagblad, 11 november 1950, 7.
Gazet van Limburg, 26 maart 1953, 9.
Gazet van Limburg, 11 juni 1953, 2e blad, 3.
Limburgs Dagblad, 26 september 1953, 13.
Limburgs Dagblad, 3 oktober 1953, 12.
Limburgs Dagblad, 9 oktober 1953, 13.
Limburgs Dagblad, 6 november 1954, 15.
Gazet van Limburg, 6 november 1954, 13.
geraadpleegd op 14 maart 2023