Uw vrijheid is mijn vrijheid

In actie tijdens mijn voordracht in het Juphuis te Schandelen. Foto: David Doelen

Op 5 mei jongstleden mocht ik op uitnodiging van de organisatoren van de Vrijheidsmaaltijd in het Juphuis in Schandelen voor een gehoor van ongeveer 100 mensen mijn kijk op vrijheid geven. Hieronder de tekst van mijn voordracht.

Beste, lieve mensen,

Ik voel me vereerd dat ik vandaag voor u, mijn buurt- en stadsgenoten, de 5 mei-lezing, de Vrijheids-lezing, mag geven. Ik sta hier nu voor u in alle mogelijke vrijheid. Bij de voorbereiding mocht ik doen wat ik wilde. Maar, ik zal het eerlijk zeggen, bij het maken van deze voordracht heb ik me daardoor soms een beetje onvrij gevoeld, Dat is namelijk wat te veel vrijheid met je doet. Je hebt geen kaders, geen grenzen, geen muren die richting geven aan wat je doet, moet doen of waar je naar toe gaat.

De organisatie gaf mij dus de vrije hand. Dat betekent dat als ik iets zeg waar spontaan uw wenkbrauwen van in een frons schieten of uw hart van verontwaardiging sneller gaat slaan, en ik hoop eerlijk gezegd dat die momenten er zullen zijn, dan moet u straks bij mij zijn. Ik kijk uit naar het gesprek dat we dan zullen hebben.

Als Sjandelerjong, d’r jong van d’r Lei en ’t Greetje, heb ik in de omgeving van deze plek, het Juphuis, een enorme vrijheid en geborgenheid gekend. Buiten spelen was een feest, ongemerkt werd er toch een beetje op ons gelet door de verschillende buurtbewoners en thuiskomen in ons koloniehuisje voelde voor mij als de ultieme geborgenheid. Ik was vrij. Vrij van angsten, want wat wist ik van de boze buitenwereld? Vrij van zorgen, die pap en mam en alle ‘ooms en tantes’ uit de kolonie zo veel als kon ver van mij en de andere kinderen hielden. Ik was vrij om me te ontwikkelen. Ik kreeg kansen en leerde met vallen en opstaan in een veilige omgeving. Uitzondering was misschien het halen van het zwemdiploma in het Sportfondsebad, maar dat is een gevoel dat ik met velen deel. En ik was vrij van gebrek, ook daar zorgden mijn ouders voor.

Vandaag, en ik heb het voor de zekerheid nog maar eens opgezocht, mensen die mij en mijn werk kennen, weten dat ik van de precisie en het fact-checking ben. (bontjas), Vandaag dus vieren wij onze vrijheid en staan we stil bij het belang van democratie en van mensenrechten.

Vrijheid, democratie en mensenrechten. De gedachte is dat die laatste twee waarborgen zijn voor de eerste. Kortom: In een democratisch bestuurd land waarin de mensenrechten worden gerespecteerd en zo de burger wordt beschermd tegen een mogelijk kwaadwillende overheid zijn de mensen vrij.

Prachtig! Ik heb het als docent geschiedenis- en staatsinrichting jarenlang aan leerlingen en studenten voorgehouden en de oorsprong, werking en waarde ervan uitgelegd.Maar ik merk dat ik in onze huidige tijd wel een beetje klaar ben met de zo omschreven vrijheid. Vroeger, toen er minder verschillen waren tussen mensen, was dit misschien zo. Nu is het steeds meer een ideaal. Iets dat klopt op papier. Er is meer nodig, maar ik ben zoekende.

Ook wordt in mijn ogen het begrip vrijheid misbruikt. Het is een marketingtruc geworden voor andere belangen, voor het recht praten wat krom is. Onder het mom van vrijheid worden de eigen belangen gediend ten koste van die van anderen. Daarover ben ik boos. Nog bozer ben ik over mijn en onze onmacht als gewone burgers daar iets aan te doen. Hierdoor was het maken van deze voordracht moeilijk en verwarrend. Want wat is vrijheid voor mij nu eigenlijk? Ik ben op zoek gegaan naar wat houvast. En ik hoop dat het net als in het lied ‘Message in a botle’ van The Police is, dat ik niet de enig blijk te zijn. Dus hopelijk kunnen we elkaar straks vasthouden.

In mijn zoektocht heb ik de laatste week de kranten en tijdschriften bijgehouden. Ja, de MSM, de mainstream media. Mijn ervaring als onderzoeker leert mij dat je, ondanks dat ook zij tekortkomingen hebben, je daar voor de feiten en de achtergrondinformatie toch nog altijd het best terecht kunt.

De afgelopen dagen legden tal van mensen ons uit wat vrijheid is, hoe belangrijk ze is en dat we er vooral over met elkaar in gesprek moeten gaan. En, ik zei het al, als docent heb ik het zelf ook vaak over vrijheid gehad. Ik deel hier een paar van de meest voorkomende omschrijvingen met u en voorzie ze van mijn commentaar.

Vrijheid is jezelf zijn.

Nou vergeet het maar. De meeste mensen weten niet eens wie ze zelf zijn, maar zijn voortdurend naar zichzelf op zoek. En dat is helemaal niet erg, het is net goed en natuurlijk, want een mens ontwikkelt zich (hopelijk) voortdurend. De oude Grieken beitelden niet voor niets de woorden ‘Ken U zelf’ in de tempel van Apollo, de god van schoonheid, harmonie, evenwicht en rede en begeleider van jongeren naar de wereld van volwassenen.

Mijn vrijheid eindigt waar die van jou begint.

Ik heb het zelf vaak gezegd. Nu denk ik: wat een onzin. Want hoe werkt dat dan? Stel ik ben een vrouw die zich graag aantrekkelijk kleedt waarbij ik wat de natuur mij geschonken heeft ook laat zien. Iemand vindt op basis van zijn geloof echter dat vrouwen zich zedelijk, bedekt moeten kleden. Als mijn vrijheid eindigt, waar die van jou begint, kan geen enkele vrouw zich zo kleden en mogen gelovigen geen kledingeisen aan vrouwen stellen. Dan krijgt niemand wat hij wil en is er totaal geen vrijheid. Als beide vrijheden gelden is er altijd een probleem. Als er voor een van de vrijheden wordt gekozen, laat dat, en de manier waarop dat gebeurt, wel zien wat voor mensen we zijn en in welke maatschappij we willen leven. 

Het derde voorbeeld betreft de algemene gedachtegang: In een democratisch bestuurd land waarin de mensenrechten worden gerespecteerd en zo de burger wordt beschermd tegen een mogelijk kwaadwillende overheid zijn de mensen vrij.

Als dat zo is, hoe kan het dan dat Nederland, dat aan die definitie voldoet, momenteel wordt bestuurd door een regering die door haar acties keer op keer laat zien niet te willen verbinden, maar op verdeling uit is. Dat wil zeggen dat zij de vrijheid niet voor iedereen wil, maar dat zij bepaalt wie welke mate van vrijheid krijgt. Orwell schreef het al in zijn boek Animal Farm: All animals are equal, but some are more equal then others (alle dieren zijn gelijk, maar sommige zijn meer gelijk dan anderen).

Twee van de huidige regeringspartijen hebben bovendien namen die uitdragen dat zij de verdedigers van onze vrijheid zijn. In de praktijk blijkt dat het om de vrijheid voor een beperkt deel van de samenleving gaat. Het andere deel wordt die vrijheid niet gegund en als het even kan zelfs afgepakt. Het is de vrijheid van de zogenaamde christelijke-joodse traditie en de liberale markt. Vrijheden waarvan de geschiedenis bewijst dat ze een fictie zijn.

Tot slot de meest gehanteerde omschrijving: Vrijheid is zonder dwang zeggen en doen wat je wilt.

Uit eigen ervaring kan ik u vertellen dat dit een zeer gevaarlijke vorm van vrijheid is. Voor ieder individu, maar ook voor de samenleving. Er is iets in mijn opvoeding en karakter, en mijn werk als docent speelt ook een rol, waardoor ik mensen aanspreek op het overtreden van regels. Dat gebeurt in mijn geval vooral op stations en in treinen. Dat ik hier niet sta met een bokserneus en diverse littekens van messteken is volgens mijn vrouw een klein wonder.

Maar het werkt ook andersom. Enige tijd geleden zat ik met een aantal mensen in de wachtkamer van de huisarts, met tegenover mij twee mensen die naaste familieleden van mij zijn maar met wie ik al 50 jaar geen contact heb. In mijn bijzijn spraken ze verstaanbaar en op een niet complimenterende manier over mijn uiterlijk en de toenemende gelijkenis met mijn vader, aan wie zijn een hekel hadden. Ik was zwaar gekrenkt, maar ook blij dat er mechanismen in mij waren, opvoeding en sociale dwang, die ervoor zorgden dat ik niet reageerde, zoals ik me op dat moment voelde. Ik me realiseerde me dat mijn vrijheid beperkt werd, maar toch voelde ik me op een of andere manier vrij. Ik liet me namelijk niet provoceren iets te doen dat ver van mijn aard ligt.

Ik, witte, heteroseksuele man, geboren uit twee Nederlandse ouders met een universitair diploma, tik zes van de zeven vinkjes van Joris Luijendijk aan en ben volgens hem daardoor lid van de sub-elite in ons land. Als er mensen in Nederland zijn die zich vrij zouden moeten voelen, hoor ik daarbij. En doorgaans is dat ook zo. Ik zou liegen als ik iets anders zou zeggen. Maar het knaagt. Meer en meer. Dat maakte het opstellen van wat ik u nu vertel ook zo moeilijk. Ik moest mijn vreugde over de vrijheid die ik ervaar, samenbrengen met dat steeds sterker wordende knagende gevoel dat wordt veroorzaakt door de kennis dat ik een bevoorrecht mens ben. Dat anderen het slechter hebben, minder vrij zijn. En dat ik met de gangbare omschrijvingen van vrijheid in de praktijk weinig kan. Bovendien vind ik het belangrijk dat ik het zo vertel dat u er iets aan heeft, dat het iets doet met uw vrijheidsgevoel en uw dagelijks streven naar het behoud van onze vrijheid.

ik voel mij namelijk niet echt vrij in een land waar gisteren, op de dag dat we de mensen herdenken die hun leven gaven voor onze vrijheid, de persoon die namens onze volksvertegenwoordiging, namens ons, namens mij, een krans legt, iemand is die de omvolkingstheorie ondersteunt; en dat op diezelfde dag de herdenkingsrede wordt uitgesproken door iemand die als de leider van onze regering, van mijn regering, toestaat dat de tweespalt in ons land wordt vergroot en dat een andere lid van die regering vandaag, net als ik, over vrijheid spreekt en het alleen over buitenlandse dreiging heeft.

Ik voel me niet vrij als een ander aan de ketting ligt, wordt verstoten of bewust leed wordt aangedaan met steun of goedkeuring van de mensen die er voor ons allemaal moeten zijn. Of dat nu politiek, religieus, economisch, op basis van geaardheid of anderszins is.

De overheid heeft een zorgplicht voor haar burgers. Dat hebben we in de grondwet zo vastgelegd. Die zorg betreft in eerste instantie veiligheid en bestaanszekerheid, niet verdeeldheid en winst.

Hoe tegenstrijdig het ook klinkt, maar volgens mij zijn er voorwaarden, beperkingen nodig om maximaal mogelijke vrijheid mogelijk te maken. Dat betekent dat er nu in ons land actie gewenst is op gebieden waar de vrijheid snel in gedrang kan komen, zoals bestaanszekerheid, gezondheid, ontwikkeling en meedoen aan de samenleving. We moeten gezamenlijk streven naar een samenleving waar je je geen zorgen meer hoeft te maken over je eten, een dak boven je hoofd, de kosten bij ziekte of je uitgesloten voelen. Mijn vraag aan u is: Als we zulke beperkingen vinden, bent u dan minder vrij of net veel vrijer?

Is het een droombeeld, een utopie? Nee, want ik denk dat we er in Nederland tot aan de jaren tachtig van de vorige eeuw aardig naar op weg waren.

Jaren geleden hoorde ik iemand zeggen dat delen het nieuwe vermenigvuldigen was. Ik was het niet met hem eens, omdat mij te economisch, te transactioneel, nu zou je zeggen te Trumpiaans was. Het lijkt immers op ‘voor wat, hoort wat.

Nu denk ik dat als we manieren vinden om onze vrijheid te delen, die inderdaad alleen maar groter wordt. We moeten een ander de vrijheid gunnen. We moeten onze vrijheid leven en uitdragen, onze vrijheid ‘doen’. Vrijheid is een werkwoord. En niet alleen rond 5 mei, maar dagelijks. En vanwege de daarbij horende te maken afspraken, wetten, moeten we leiders kiezen die ook op die manier denken en vooral doen.

Mijn vrijheid houdt dus niet op waar die van een ander, waar die van u begint.

Mijn vrijheid IS uw vrijheid.

Of beter gezegd: Uw vrijheid IS mijn vrijheid.

Maar wel onder een heel belangrijke voorwaarde: namelijk dat u een mens van goede wil bent of zoals mijn vader zou zeggen: dat u handelt naar het gebod ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Vrijheid is geen ‘license to harm’, een vrijbrief om te kwetsen. Iemand die dat doet of wil doen, moet een halt worden toegeroepen. Je schendt een ander zijn vrijheid niet als je aangeeft dat hij jou geen kwaad mag doen.

Ik gun u uw vrijheid, als u mij de mijne gunt.

Dat probeer ik in mijn kleine kring van invloed te doen.

En daarom ben ik blij dat ik mijn gedachten hier met u mag delen. Dat u hier bent, is voor mij het teken dat u zulke mensen van goede wilt bent. Beste mensen, lieve mensen, die elkaar de vrijheid en geborgenheid gunnen en kunnen geven die ik als kind heb gevoeld.

En als mijn droombeeld er is, wat doen we dan met 5 mei?

Die dag blijft nodig om iedereen alert te houden, ons idee over vrijheid te evalueren en ons handelen zo nodig aan te passen. Want met vrijheid is het net als met gezondheid en geschiedenis. Je mist het pas als het er niet meer is en vaak is het dan te laat.

Dank voor uw aandacht

en voor zo meteen alvast smakelijk eten