10 februari 2022
Aanwijzing 1: Vroeger werd op deze plek tol geheven
Aanwijzing 2: de naam van de zaak in dit pand past heel goed bij de actualiteit die Ajax, The Voice of Holland en de Partij van de Arbeid verbindt
Twee Raven en een kippenpootje: bewakers bij ‘ut breer’
Deze keer geen ‘ouwe’, maar ‘nieuwe leem’ als detail. De twee ‘Poortwachter Raven’ van Wesley van Heugten, artiestennaam Dazetwo. Ze staan op ongeveer 2,5 meter hoogte bij friture De Puntzak, Akerstraat 8 (aanwijzing 2). Ze zijn de eerste in een serie waarin de raven terugvliegen naar middeleeuws Heerlen. Een andere is ‘de zwarte dood’. Ik zeg niet waar die staat. Daarnaast sieren er nog veel meer ravenvrienden en -vriendinnen van Dazetwo de Heerlense binnenstad, en ook grote en kleine raven-murals. In 2018 is er zo’n mural gemaakt bij onze buren: Ravengirl. Ik realiseerde me nu pas dat het ‘raven-deel’ het werk is van Dazetwo. Mijn tip: Ga eens raven spotten in de Heerlense binnenstad. ‘It’s a real rave!’
Op het punt waar Akerstraat, Geleenstraat en Pancratiusplein (vroeger Emmaplein en daarvoor A gen e Kirkgraaf) samen kwamen, lag vroeger een tolboom, een barrier (van het frans woord ‘barrière’ – Aanwijzing 1). Om door te mogen moest aan de poortwachter tol worden betaald. Dat zorgde voor oponthoud, maar bood ook de kans om even de benen te strekken, want in een koets rijden was geen pretje. Mogelijkerwijs is ook de herberg, die later bekend zou worden als café Bijsmans, om die reden daar ontstaan. Reizigers konden hier dan wat drinken en, al naar gelang het jaargetijde en het weer, verwarming of verkoeling zoeken. Hetzelfde geldt voor een van de voorgangers van café Bracke, In den Prins van Oranje.
Zicht op de Akerstraat vanachter het plantsoen van het Emmaplein (nu Pancratiusplein). Rechts het pand van voormalig Hotel Prins van Oranje. Het opschrift is weg, dus moet deze foto van na 1909 zijn. In dat jaar werd het hotel verkocht. Links daarvan het pand van de familie Alberts, gebouwd in 1911 in de tuin van voornoemd hotel. Vader Jos, en na diens overlijden in 1928, zijn zoon Gustave Albert hadden hier tot 1956 een boekhandel. Daarnaast lag patisserie Gerards en in het pand op de hoek met de Uilegats de groentezaak van Jansen-Bauwenz. Dit laatste pand is later opgedeeld. In het rechterdeel zit nu friture De Puntzak en staan de Poortwachter Raven van Dazetwo.
De tol aan de Akerstraat was een gemeentelijke tol. Je betaalde dus om door de gemeente te mogen rijden. Vanaf maart 1876 tot april 1889 was de weduwnaar Jan Jozef Hühnerbein belast met de inning van de tol. Jan Jozef was geboren op 8 maart 1821 te Laurensberg, in de buurt van Aken. In de Frans-Duitse oorlog van 1870/71 vocht hij voor zijn vaderland. Het leverde hem een houten been op.
Om te kunnen passeren moest aan ’t Breermenke’ Hühnerbein een ‘knepke’ (twee-en-een-halve cent) worden betaald. Omrijden was in de 19e eeuw nog vrijwel onmogelijk, omdat de overige straten onverhard waren of afgesloten. Gratis doorrijden was eveneens uitgesloten. Hühnerbein woonde namelijk in het kleine tolhuisje A gen e Kirkgraaf en was dus steeds op zijn post.
Het huisje van de tolgaarder was in die tijd de verzamelplaats van de Heerlense jeugd. De tolwachter was regelmatig het lijdend voorwerp van hun streken. Ze gaven hem ook zijn bijnaam: Honderbintje, kippenpootje. Een verwijzing naar zijn achternaam en het feit dat hij door zijn handicap slecht liep. Op een dag sloten dorpsjeugd en tolwachter echter vriendschap voor het leven. Aanleiding was de inzameling van halve centen.
De eierkooplieden van Heerlerheide reden met hun koopwaar regelmatig naar de markt in Aken. Tegen vier uur kwamen zij dan met goedgevulde beurs weer terug. Beide keren moesten ze langs het tolhuis van Honderbintje. Regelmatig betaalden de ‘Hitscher’ eierhandelaren met Duitse munt. Ze gaven dan een Grosschen, met de waarde van drie Nederlandse centen. Hinderbintje had vaak geen halve cent terug. Omdat ze haast hadden en in Aken steeds goed verdienden, maakten de kooplieden daar meestal geen probleem van. Maar niet altijd, want op een dag vonden ze dat Honderbintje maar eens iets moest doen voor al die ‘fooien’.
Ze spraken af dat ieder met een grosschen zou betalen en de halve cent zou terugeisen. De tolgaarder zou snel door zijn halve centen heen zijn Voor nieuw wisselgeld moest Honderbintje bij de winkels in de buurt halve centen wisselen. Uit vrees dat dat hij een gigantische opstopping zou veroorzaken, zou de tolgaarder zo snel mogelijk van winkel naar winkel rennen. Zijn houten been en de hoge stoepen voor de winkels vormden obstakels die ongetwijfeld voor een komische vertoning zouden zorgen. Dit was de ‘tegenprestatie’ die de kooplieden in gedachten hadden.
Toen Honderbintjes halve centen op waren wist hij niet wat te doen. De kooplieden begonnen te protesteren en dreigden in de Akerstraat hun kampement op te slaan en zo de zuidelijke hoofdweg van het dorp volledig te blokkeren. Op dat kritieke moment kwam de Heerlense jeugd haar ‘speelkameraad’ te hulp. Ze boden aan geld voor hem te gaan wisselen.
Enkele seconden later rinkelende de deurschellen van de winkels dat het een lieve lust was. De grootste bijdrage ‘halfjes’ kwam van de deken. In zijn collecte vond hij tot zijn spijt vaak veel halve centen. Die kreeg hij nu in een keer ‘gewisseld’. Toen de kooplieden zagen dat hun poging was mislukt, wilden ze de halve centen niet meer. Het werd voor Honderbintje een dubbele overwinning: hij had flink bijverdiend èn vriendschap gesloten met zijn jonge plaaggeesten.
Dit verhaal is een aangepaste versie van de tekst die in 1994 van mijn hand verscheen in Ach Lieve Tijd. Twintig eeuwen Mijnstreek, de bewoners van oostelijk Zuid-Limburg en hun verkeer.
Links eveneens een kijkje vanuit het Emmaplein in de Akerstraat. De foto is van na 1925. In dat jaar werd het pand rechts weer een horeca gelegenheid. Geen hotel, maar een café, genaamd Beckers. In hetzelfde jaar kreeg Heerlen een tramverbinding met Kerkrade. De rails zijn duidelijk te zien. Hieronder: Een compilatie van enkele kijkjes de andere kant op. Van links met de klok mee: De Pancratius kerk met daarvoor het oude huis Canter en daar weer voor het tolhuisje van Honderbintje. Rechtsboven het nieuwe huis Canter omstreeks 1910, zoals veel oudere Heerlenaren zich dit nog herinneren. (afb. Rijckheyt, 30240_2). Dit werd afgebroken in 1967. Vervolgens dezelfde plek omstreeks 2020.
