Begin september 2023 verscheen een rapport van het Intergouvernementeel Platform voor Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten (IPBES) over de zogenaamde ‘invasieve exoten’. Dit zijn dieren (en planten) die door menselijk toedoen in gebieden zijn gekomen waar ze oorspronkelijk niet voorkwamen. Doordat er genoeg voedsel voor ze is en ze in hun nieuwe leefgebied nauwelijks natuurlijke vijanden hebben, groeien ze sterk in aantal. Hierdoor vormen ze een gevaar voor de oorspronkelijke biodiversiteit en soms ook voor de menselijke activiteiten. Wereldwijd kost hun bestrijding jaarlijks 400 miljard euro. Dat is ongeveer evenveel als de begrote inkomsten van de Nederlandse overheid in 2024. In Nederland zijn het vooral de Amerikaanse rivierkreeft, de wasbeer en de halsbandparkiet die voor problemen zorgen. Hun bestrijding kost miljoenen en is een kwestie van lange adem.

Dat laatste blijkt uit het gevecht tegen een andere invasieve exoot. Hij kwam al rond 1875 naar Nederland, om preciezer te zijn, naar Zuid-Limburg. Het beest was eerder weliswaar al verschillende keren in het grensgebied met Duitsland gesignaleerd, maar ‘zonder dat hij aldaar tot dusver eenige noemenswaardige schade had aangerigt.’ In de rest van de regio was het dier tot ongeveer 1875 onbekend. In 1879 berichtte het Algemeen Handelsblad: ‘te Eijsden werden ze voor drie jaren geleden ontdekt, doch niemand kende deze dieren.’
Dichter bij de Duitse grens waren de problemen toen echter al zichtbaar. Tien jaar eerder was in Benzenrade het hol van zo’n dier uitgegraven (…) in wiens magazijn meer dan een HL granen, vooral veel paardenbonen gevonden werden’. (‘HL’ staat voor hectoliter, ongeveer 90 kilogram; paardenbonen zijn een klein soort tuinbonen) Het was dan ook niet verwonderlijk dat dezelfde krant negen dagen later schreef: ‘De hamster (korenwolf) dreigt een landplaag voor sommige streken in Limburg te zullen worden, althans in de gemeente Heerlen heeft men meer dan 100 woningen dezer dieren ontdekt, sommigen zelfs met 18 bewoners. Indien men nu bedenkt dat één hamsterfamilie jaarlijks 100 KG graan nodig heeft, dan zal men lichtelijk begrijpen wat de landman te wachten staat, indien geen krachtige middelen worden aangewend om deze vrijbuiters uit te roeien.’

Die vroege invasieve exoot was dus de korenwolf, een hamster van ongeveer 30 centimeter groot. Van oorsprong is het een steppedier. Door de landbouw werden akkers een voedselwalhalla voor de hamster en kwam hij steeds vaker voor in de buurt van boerderijen. Het beestje leeft vrijwel het hele jaar door alleen in een gegraven hol, waarin het een wintervoorraad voedsel aanleg. Enkel in de paartijd zijn mannetjes en vrouwtjes even samen. Na de geslachtsdaad jaagt het wijfje haar paarmaatje weg. Enkele dagen nadat het ze is bevallen, verlaat ze het nest, graaft een nieuw hol en begint de cyclus opnieuw. Per worp kunnen er 5 tot 18 jonge hamsters worden geboren en dat enkele keren per jaar.

Al die korenwolven maken hun eigen hol. Door de gunstige voedselsituatie nam hun aantal snel toe. Overbevolking werd voorkomen doordat ze de ontgonnen gebieden volgden. Zo trokken ze geleidelijk naar het westen. Rond 1880 bereikten ze Zuid-Limburg. De stevige en vruchtbare lössgrond daar was voor de korenwolf een ideaal leefgebied. Hij kon er stevige, diepe holen maken en de akkers stond vol met zijn favoriete voedsel: granen, tuinbonen en erwten. Boeren klaagden steen en been over dit ‘gevaarlijk graanetend dier’, alhoewel afgaande op de meldingen de schade die de diertjes aanrichten nog niet veel voorstelde. ‘Met het oog op hunne sterke vermenigvuldiging en op den voorraad graan, boonen, erwten enz., welke zij tegen den winter onder hunnen nesten verzamelen, wordt het evenwel tijd, dat tegen hun verspreiding afdoende maatregelen worden genomen;’ Anders ‘zouden zij zich op den duur zoodanig vermenigvuldigen, dat zij eene ramp zouden worden voor den landbouw.’ Daarom was het een geluk dat de nesten vrij makkelijk op te sporen waren. De hamsters werden gedood door water in het hol te laten lopen, zodat het beest verdronk, of door de ingang van het hol te verstoppen met in zwavel gedrenkte lappen stof, die in brand te steken en met grond af te dekken. De zwaveldamp trok in het hol en de hamster stikte.

Dat er midden jaren zestig van de vorige eeuw nauwelijks nog korenwolven in Zuid-Limburg te vinden waren lag echter niet enkel aan de verdelgingsdrang van de boeren. De mechanisering van de landbouw, waardoor gewassen veel sneller van het veld werden gehaald en de hamster geen tijd had om een goede wintervoorraad aan te leggen, het gebruik van pesticiden en andere landbouwbestrijdingsmiddelen en de verstedelijking van Zuid-Limburg waren waarschijnlijk belangrijker bij het decimeren van deze invasieve exoot. Omstreeks 1960 kwamen daar nog enkele extreem natte zomers bij, waardoor veel hamsters van de nieuwe generatie niet overleefden. Vlak daarna gingen er stemmen op om de korenwolf te beschermen en een reservaat voor de beesten in te richten. Die vonden geen gehoor en het duurde tot midden jaren tachtig voordat het behoud van de korenwolf weer op de publieke agenda kwam. Het inspireerde een Gulpens bierbrouwer een van zijn producten naar de hamster te vernoemen.

In de jaren negentig werd besloten tot het opzetten van een fokprogramma, zodat de korenwolf voor Zuid-Limburg en aangrenzend België behouden bleef. Het beestje werd het icoon van het Limburgse natuurbehoud. De beschermde status zorgde ervoor dat menig bouwproject werd stilgelegd en er uiteindelijk toch een aantal ‘korenwolfreservaten’ kwamen. Inmiddels is er al 20 miljoen euro aan het behoud van het hamstertje besteed en komt daar jaarlijks 1,2 miljoen bij. Zonder veel succes. Voor sommige Limburgse partijen in het provinciebestuur reden om met het fokprogramma te willen stoppen, maar dat mag niet van Brussel.

Zou met meer degelijke historische kennis van de (her)komst, de verspreiding en het gedrag van de korenwolf dit alles zijn voorkomen? Had men hem dan meer gezien voor wat hij was (en is), een invasieve exoot? Een dier dat op de steppe thuishoort, maar door menselijk toedoen andere leefgebieden heeft kunnen vinden. Toen die leefgebieden, opnieuw door menselijk handelen, sterk veranderden, verdween hij bijna helemaal. Doorgaans zijn we daar bij invasieve exoten blij mee, maar omdat hij nauwelijks nog schade aanrichtte werd de korenwolf daarentegen een icoon van natuurbehoud en -herstel.
Maar wat is dan natuur? Een beest proberen vast te houden op een plek die feitelijk niet langer levensvatbaar is voor de soort? Zelfs met reservaten blijft het fokprogramma noodzakelijk.

Als het om de natuur gaat, is het sturend vermogen van de mens niet alleen beperkt, maar pakken zaken vaak ook anders uit dan bedoeld. Kennis van (ontwikkelingen in) het verleden kan de keuzes die we tijdens het sturingsproces maken misschien ondersteunen. Anders bestaat de kans dat we over honderd jaar in Nederland de Amerikaanse rivierkreeften gaan beschermen, omdat reigers en snoeken ze makkelijker weten te vinden en massaal verorberen en de mens hun leefgebied heeft veranderd, waardoor hun aantal schrikbarend afneemt. Dat we hem nu als een gevaarlijke invasieve exoot zien voor wie we zelfs op Werelddierendag geen compassie tonen, is dan immers alweer iedereen vergeten.

Marcel J.M. Put


Gebruikte bronnen:

Kranten (geraadpleegd via website www. Delpher.nl , zoekterm: korenwolf)

Algemeen Handelsblad, 14 september 1879, 1
Idem, 23 september 1879, 2
Landbouwcourant, 11 januari 1880, 2


Websites (allen geraadpleegd op 2 oktober 2023)

https://interestingliterature.com/2021/05/orwell-all-animals-are-equal-but-some-more-equal-than-others-meaning-analysis/

https://www.trouw.nl/duurzaamheid-economie/hoe-een-miljoenen-kostende-reddingsactie-de-korenwolf-van-uitsterven-behoedt~bc5a51cd/?referrer=https://www.google.com/

https://unievanwaterschappen.nl/rapport-ipbes-toename-bedreiging-door-invasieve-exoten/

https://www.1limburg.nl/nieuws/900858/korenwolf-wereldwijd-met-uitsterven-bedreigd
https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/prinsjesdag/inkomsten-en-uitgaven-van-het-rijk#:~:text=De%20inkomsten%20van%20het%20Rijk,koopkracht%20van%20mensen%20te%20verbeteren.

https://m.limburger.nl/cnt/dmf20220610_94984929