18 oktober 2023. 602 dagen oorlog in Oekraïne, de elfde dag van het opgelaaide conflict tussen Israël en Hamas, twee dagen na de moordaanslag op twee Zweedse voetbalsupporters. En dan laat ik al die andere conflicthaarden achterwege, waar regelmatig bommen ontploffen met meestal (ook) onschuldige mensen als slachtoffer, zoals in Jemen, Soedan, Afghanistan en de midden-Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara.
Is de wereld gewelddadiger geworden? Misschien. Er zijn immers meer en betere wapens dan vroeger en misschien is er ook meer om ruzie over te maken. Nieuws reist in onze tijd zeer snel en we hebben onze volsprieten over de hele planeet en zelfs daarbuiten. Toch lijkt het geweld lijkt ver weg, voor ons in Heerlen althans.

Ja, ook Heerlen heeft een gewelddadige fase doorgemaakt waarin dodelijke slachtoffers te betreuren vielen. Dat was vooral drugs gerelateerd geweld. Voor het ‘grote geweld’, de terreur, de ‘duizend bommen en granaten’ van kapitein Haddock uit de stripverhalen Kuifje, moet je (gelukkig) niet in Heerlen zijn, afgezien dan van het geweld van de bezetter tegen (niet-Arische) Heerlense burgers in de periode 1940-1944. Heerlen voelt in dat opzicht als een oase. Onze stad is een rustig dorp. Toch zijn er uitzonderingen.
Niet als het om terreur in de stad gaat, maar om ‘Heerlenaren’ die terreurdaden (wilden) plegen.


Een socialistische dreigbrief

Deze week, 138 jaar geleden, op 14 oktober 1885, werd er bij het klooster van ’t Arme Kind Jezus in Simpelveld een brief bezorgd. Hij was afkomstig uit Heerlen en geschreven in het Duits. De afzender was de Socialistische Bond in Limburg en de Rijnprovincie. Namens die groep hadden zelfs de president, Von Drachenfels, en de secretaris, Huno von Fürtz, ondertekend. Er werd 35.000 gulden geëist (anno 2023 ruim een half miljoen euro). Het geld moest een dag later, ’s avonds om 21.00 uur, in de buurt van de kloosterkerk worden neergelegd. Zo niet, dan zouden nonnen en andere inwoners van het klooster gevangen en gegijzeld worden en het klooster door dynamiet verwoest.

De burgemeester van Simpelveld werd op de hoogte gesteld. Hij nam contact op met de marechaussee in Heerlen. In de avond van 15 oktober patrouilleerden de gezagsdragers in de buurt van de kloosterkerk. Ze waren niet alleen. Een zekere A. v. H. uit Heerlen werd in de kraag gevat. Hij bekende al vrij snel dat hij de schrijver van de dreigbrief was. Het bleek al snel dat de man krankzinnig was. Ook de rechter oordeelde ruim een maand later dat de dader ‘in zijn geestvermogens te zijn gekrenkt’. Hij werd veroordeeld tot opname in het krankzinnigengesticht.

Men haalde opgelucht adem. De schrik voor een Limburgs socialistencomplot was van de baan. Het nieuws haalde de kranten in heel Nederland en in het buitenland. Het socialistische blad Recht voor Allen had het nieuws uit de liberale L’Indépendance Belge en waarschuwde ook, of beter gezegd pleitte haar beweging vrij. ‘Men zij dus op zijn hoede, om niet dadelijk bij ‘t ontvangen van dreigbrieven, enz. te denken aan socialisten, ook al staat het erin vermeld.’ Hun argument was: ‘Hier althans hebben wij een voorbeeld van een persoon die eenvoudig gebruik maakt van dit middel om zich te verrijken en dat deden de socialisten nooit, ook niet de anarchisten of nihilisten.’


De Dynamietman*

Een terrorist die zijn dreigementen wel in praktijk bracht is Francois Claudius Königstein, beter bekend als Ravachol, de achternaam van zijn moeder. Door zijn daden en overtuiging kreeg hij de bijnamen ‘de dynamietman’ en ‘de Christus van het anarchisme’. Hij was de zoon van de uit Heerlerheide afkomstige Jan Adam (Sjang) Königstein, door de schrijver Bertus Aafjes later ‘de Reus van Hoensbroek’ genoemd. Sjang stond bekend om zijn enorme spierkracht.

Op zoek naar werk belandde Sjang Königstein in Izieux, een plaatsje aan de voet van de Franse Alpen, zo’n vijftig kilometer ten oosten van Lyon. Daar leerde hij Marie Ravachol kennen en op 14 oktober 1859 werd hun eerste kind, Francois Claudius geboren. Samen kregen Sjang en Marie nog drie kinderen. Ze trouwden ruim twee jaar na de geboorte van Francois. In 1864 verliet Sjang zijn gezin en keerde nooit meer terug (hij overleed in 1867 in Aken door een ongeluk op het werk). Marie en haar kinderen bleven in armoede achter.
Francois moest daarom als kind al werken. Ondanks de armoede waarin hij en zijn moeder, broertje en zusjes leefden, slaagde hij erin in de winter naar school te gaan en te leren lezen en schrijven. Hij zag de armoede en het onrecht in zijn land. Hij las over een andere, nieuwe, rechtvaardigere maatschappij en wat ervoor nodig was om die te realiseren. Francois was als katholiek jongetje zeer gelovig. Naarmate hij ouder werd veranderde zijn geloof in Jezus Christus in de overtuiging dat er hier en nu iets in de wereld moest veranderen. Na de dood van een van zijn zusjes, hij was toen een tiener, zwoer hij het geloof in een goede god definitief af. Hij werd atheïst en kwam zo in aanraking met het socialisme. Uiteindelijk werd hij anarchist.

Ravachol werd een man van 12 ambachten en 13 ongelukken en bleef arm. Hierdoor begaf hij zich ook op het criminele pad. In 1891 werd hij gearresteerd en naast beschuldigingen van grafschennis, diefstal, valsmunterij en smokkelarij, werd hij verdacht van de moord op een rijke oude man. De moord werd niet bewezen, maar voor de andere misdrijven werd hij tot een gevangenisstraf veroordeeld. Hij maakte gebruik van en handgemeen tussen een andere gevangene en de bewakers en ontsnapte uit de koets die hen naar de gevangenis bracht. Vlak nadat Ravachol weer op vrije voeten was, werd Parijs opgeschrikt door een aantal bomaanslagen. Zij luidden een periode in die bekend staat als die van ‘het anarchisme van de daad’.

Oorzaak van het geweld was de ter dood veroordeling van zeven onschuldige arbeiders (waaronder enkele anarchisten) in de Verenigde Staten. Zij demonstreerden tegen het doodschieten van zes collega’s bij de 1 mei viering enkele dagen eerder. Tijdens hun protest doodde een bom een politieagent. De verontwaardiging hierover bereikte ook Europa. Parijs was de eerste stad waarin ‘daden’ werden ondernomen. Doelwitten in de Franse hoofdstad waren onder andere een rechter en een officier van justitie die anarchisten hadden vervolgd en bestraft. Er vielen geen doden, maar enkel gewonden en de schade aan gebouwen was groot. Via een infiltrant kwam de politie er achter dat Ravachol verantwoordelijk was voor de aanslagen.

Ravachol was een idealist. Ondanks dat er naar hem werd gezocht en een tekening van hem in de Franse kranten verscheen, wilde hij dat zijn verhaal werd gehoord. Toen hij in het Parijse restaurant Maison Véry in gesprek raakte met de ober Jules Lhérot, herkende deze hem. Ravachol maakte de fout terug te keren naar het restaurant. Lhérot had hem verraden en de politie was in de buurt om Ravachol te arresteren. Kort daarna nam een van Ravachols medestrijder, een zekere Meunier, wraak. Hij blies het restaurant waar Ravachol was gearresteerd op. De ober Lhérot en de eigenaar werden daarbij gedood.

Alhoewel Ravachol niemand had gedood eiste de officier van justitie de doodstraf. Vermoedelijk vanwege de terreur die hij had gezaaid en zijn lange criminele carrière. Bovendien waren er enkele brute moorden gepleegd, zoals die op een pastoor een winkelierster en haar dochter en een oude rijke man, waarvan men Ravachol als de dader zag.

Tijdens zijn proces verdedigde Ravachol zich niet. Als hij aan het woord was gaf hij colleges over sociale missstanden en anarchisme en legde uit hoe en waarom hij tot zijn daden was gekomen. ‘Het doel dat ik heb willen bereiken met mijn terreurdaden is de huidige maatschappij de ogen te openen voor het lijden van velen (…)’. Ravachol toonde zich een uitstekend en bevlogen redenaar. De rechter legde de eis van de officier naast zich neer en veroordeelde Ravachol tot levenslange dwangarbeid. Het is onbekend of dit kwam door Ravachols overtuigingskracht of door de angst van de rechter om zelf het slachtoffer van een anarchistische aanslag te worden.

Er wachtte de zoon van Sjang Königstein echter nog en tweede proces. Omdat hij in 1891 na zijn veroordeling was ontsnapt moest hij voor het hem toen ten laste gelegde opnieuw voor de rechter verschijnen. Hij paste dezelfde tactiek toe als daarvoor. De gepleegde grafschennis verantwoordde hij door te zeggen dat je ‘geen doden met juwelen begraaft als er kinderen zijn die van de honger omkomen’. Ravachol gaf zelfs de moord op de oude grijsaard toe, verklarend dat hij daarmee ‘geld dat nutteloos was geworden, weer in roulatie bracht’. (De overige moorden heeft hij overigens altijd ontkend!)

Anders dan de eerste was deze rechter niet onder de indruk. Hij veroordeelde Ravachol tot de guillotine. Op 11 juli 1892 werd het vonnis voltrokken. Zelfs met zijn hoofd op het hakblok pleitte hij voor de anarchistische zaak. Alhoewel de beul van mening was dat hij alleen maar zijn einde wilde uitstellen. Zijn laatste woorden waren: ‘Leve de re…’. In het politierapport schreef men dat hij nog ‘republiek’ had willen roepen. Waarschijnlijker is dat dit ‘revolutie’ was. Voor Ravacholle gold toen al ‘de dood of de gladiolen’.

Na zijn dood werd Ravachol binnen linkse, anarchistische kringen een martelaar, alhoewel kopstukken als Kropotkin en Jean Grave hem niet als een geestverwant zagen. Er verscheen een boek met de titel Les exploits de Ravachol , l'homme à la dynamite : étranges évasions, mystérieux assassinats, curieuses révélations (De heldendaden van Ravachol, de dynamietman: vreemde ontsnappingen, mysterieuze moorden, merkwaardige onthullingen). Zijn (politiek) ‘testament’ werd gepubliceerd. Er werd een toneelstuk over hem opgevoerd. Een populair lied uit de tijd van de Franse revolutie (La carmagnole) werd omgedoopt tot ‘La Ravachole’. Het kreeg een nieuwe tekst en werd het strijdlied van de Franse anarchisten. Het eerste deel van het refrein luidde:
‘Laten we de Ravachole dansen,
lang leve het geluid, lang leve het geluid,
laten we de Ravachole dansen,
lang leve het geluid
van de explosie!

Francois Louis Königstein, Ravachol, zoon van een Heerlenaar, werd wereldberoemd als stamvader van het ‘anarchisme van de daad’ en daarmee van het (politiek) terrorisme. Wat Ravachol deed was weliswaar zoals wij Heerlenaren het graag hebben: groots en meeslepend. We willen daarbij echter niets ‘kapot maken’ en al helemaal geen mensenlevens. Er stroomde Heerlens bloed door zijn aderen, maar gelukkig was Ravachol geen echte Winkbül. Van A. v. H. heb ik dat niet kunnen achterhalen.
Hoe dan ook, ‘t woare ging luuj um gruuëtsj op te zieë’.


Marcel J.M. Put


Naschrift:
Met de moord(aanslag) van de Rote Arme Fraktion op twee douaniers op 1 november 1978 en de aanslag van Revolutionaire Anti-Racistische Actie (RaRa)van 10 januari 1987 op de Makro in Nuth kreeg oostelijk Zuid-Limburg bijna een eeuw later alsnog te maken met (de erfgenamen van) Ravachol.


*
Over Ravachol zijn er in onze regio al eerder twee teksten verschenen. Zie de bijgevoegde bronnenlijst. Ik heb die twee bronnen uiteraard gebruikt, maar wil er hier toch enkele kanttekeningen bij plaatsen. De oudste en origineelste is die van Wim Nolten. Hij verwijst naar bronnen. Het probleem is echter dat zijn belangrijkste bron over het leven van Ravachol een onuitgegeven manuscript is en dat hij niet aangeeft welke informatie hij uit dat manuscript heeft gehaald of waar de makers van het manuscript zich op baseren. Daarom ben ik op zoek gegaan naar en heb ik gebruik gemaakt van de Franse bronnen over Ravachol. De tweede tekst, op de website van Heerlen Vertelt, verscheen twee maanden na publicatie van Noltens artikel. Het is geschreven door Martin van der Weerden en is een herschreven kortere versie van het artikel van Wim Nolten (inclusief de afbeelding), aangevuld met enkele details (die Nolten onvermeld laat of die de auteur elders heeft gevonden). Van der Weerden vermeldt helaas helemaal geen bronnen, zelfs het artikel van Nolten niet.



Gebruikte bronnen:

Nolten, Wim, Ravachol – Een Franse anarchist met een Heerlense vader, in: Land van Herle. Historisch tijdschrift voor Parkstad Limburg, 2011, no. 4 (Heerlen 2011) 177-184.

Les exploits de Ravachol , l'homme à la dynamite : étranges évasions, mystérieux assassinats, curieuses révélations (Boulanger Parijs, 1892-1893) 1-796.
(geraadpleegd via https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5494003x.r=Ravacholle?rk=150215;2 op 17 oktober 2023)

Testament de Ravachol : les dernières pensées du célèbre dynamiteur. Signé : Pour Ravachol, son correspondant magnétique, Vindex. Testament van Ravachol: de laatste gedachten van de gevierde bommengooier: opgetekend voor Ravachol door de hem bewonderende metgezel/medestrijder, Vindex.
(Geraadpleegd via:
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k852661p.r=ravachol?rk=21459;2
op 18 oktober 2023)


Kranten (allen geraadpleegd via www.delpher.nl op woensdag 18 oktober 2023)
De Tijd, 16 oktober 1885, 2.
Venloosch Weekblad, 17 oktober 1885, 1.
Tilburgsche Courant, 18 oktober 1885, 3.
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 19 oktober 1885, Bijvoegsel, 2.
Recht voor Allen, Orgaan van de Sociaal-Demokratische Partij in Nederland, 24 oktober 1885, 2-3.
De Tijd, 3 december 1885, 2.
Limburgs Dagblad, 4 november 1978, 1. (en diverse andere Nederlandse kranten uit de eerste week van november 1978)

Digitale bronnen (allen geraadpleegd op 18 oktober 2023)
https://en.wikipedia.org/wiki/L%27Ind%C3%A9pendance_Belge
https://www.forez-info.com/encyclopedie/histoire/35-ravachol.html
https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5494003x/f600.item.r=Ravachol
https://en.wikipedia.org/wiki/Carmagnole
https://www.anarchisme.nl/namespace/ravachol
https://www.anarchisme.nl/namespace/anarchisme_van_de_daad#v_het_terrorisme
https://www.heerlenvertelt.nl/2012/02/terrorist-met-heerlense-wortels/
https://de.wikiquote.org/wiki/Bernhard_von_B%C3%BClow
Bernhard von Bülow, Duits politicus (1849-1929):
"Die Freiheit, die Sie meinen, das ist die Willkür für Sie, der Terrorismus für andere. Und willst du nicht mein Bruder sein, so schlag' ich dir den Schädel ein." - Rijksdagtoespraak van 10 december 1903.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Revolutionaire_Anti-Racistische_Actie
https://petrocoria-num.perigueux.fr/items/show/23535#?c=0&m=0&s=0&cv=0&xywh=-2169%2C-115%2C7161%2C3857


Afbeelding:
https://overnia.bibliotheques-clermontmetropole.eu/notice.php?q=Ravachol&spec_expand=1&start=1
Het document maakt deel uit van het legaat van Paul Le Blanc